Still uit de Westerborkfilm, een meisje tussen de deuren van een treinwagon

Een beeld om nooit te vergeten

Auteur: Hans van den Berg , Tjeerd de Boer

De propagandafilm over Kamp Westerbork uit 1944 wordt nooit voltooid. Maar één shot gaat de wereld over als het meest indringende filmbeeld van de Holocaust.

Begin het verhaal

Start verhaal

Het hele verhaal 16 kaarten

Iets korter 13 kaarten

Later lezen, mail een reminder

Later lezen

Je emailadres wordt eenmalig gebruikt om de link naar het verhaal te sturen. Je adres wordt niet opgeslagen.

1944 KAMP WESTERBORK

Doorgangskamp voor meer dan 100.000 Joden en andere gevangenen van de nazi's

Als je de beelden ziet, zou je haast vergeten dat dit de laatste halte is op weg naar de Duitse vernietigingskampen

Kampcommandant Albert Konrad Gemmeker geeft opdracht tot het maken van een film over het kamp.

De unieke beelden tonen het dagelijks leven...

...waarin het 'normale' bestaan zoveel mogelijk wordt nagebootst.

Er is medische zorg, ...

... onderwijs en sport. Je kunt zelfs winkelen in het kamp.

Fragmenten uit de Westerborkfilm. Bron: Collectie Beeld & Geluid

Zelfs op het perron lijkt de stemming opgewekt

MAAR DAN IS DAAR DAT ENE SHOT

WIE IS DIT MEISJE? EN HOE KOMT HET BEELD IN DE FILM TERECHT?

Dit indringende beeld doorbreekt de schijnwerkelijkheid en zet de film in een compleet ander daglicht.

HAAR NAAM is ANNA-MARIA STEINBACH

Roepnaam Settela. Een negenjarig meisje uit Limburg. Haar bestemming: vernietigingskamp Auschwitz, waar ze wordt vergast op 31 juli 1944.

Jarenlang werd gedacht dat Settela een Joodse gevangene van het kamp was

Pas in 1994 ontdekte journalist Aad Wagenaar dat zij een Sinti was. Roma en Sinti werden evenals de Joden door de nazi's gedemoniseerd en massaal vermoord. Naar schatting zijn er meer dan 400.000 Roma en Sinti omgebracht tijdens de Holocaust of Porajmos ('verslinding') zoals zij dit noemen.

'Zigeunerkamp' bij Haarlem (fragment), Fotopersbureau Stapf Bilderdienst, 1940. Bron: Collectie NIOD

WERNER RUDOLF BRESLAUER

is degene die de film maakte. De Joodse fotograaf wordt in 1942 met zijn gezin in Westerbork geplaatst, waar hij aan het werk wordt gezet als fotograaf. Hij maakt soms wel 1300 pasfoto's per dag van de gevangenen.

Rudolf Breslauer, ca 1930. Bron: Wikipedia.

Breslauer aan het fotograferen in het kamp

Het werk verschaft hem bepaalde privileges. Breslauer komt veel bij kampcommandant Gemmeker thuis, om te fotograferen op feesten en partijen. Hij accepteert de opdracht om filmopnames te maken, samen met enkele andere gevangenen. Hij hoopt dat dit hem en zijn familie zal helpen.

Rudolf Breslauer filmt in Westerbork in 1944, Verhalen uit kamp Westerbork, red. Dirk Mulder, Ben Prinsen, uitgeverij van Gorcum, 1995. Bron: Wikipedia

Waarschijnlijk wil Gemmeker een film maken om het economisch nut van het kamp te laten zien.

Hij vreest dat hij als het kamp wordt gesloten...

...met de andere SS-officieren naar het Oostfront wordt gestuurd.

Breslauer maakt de opnames mét het indringende beeld van Settela

Het beeld is een stijlbreuk, die de rest van het materiaal in een compleet ander daglicht zet. Hoe kwam dit beklemmende beeld in de film? Was het opzet? Dat moet haast wel. Het shot wordt gezien als een testament van Rudolf Breslauer. Als een daad van verzet.

Het beeld van Settela groeit uit tot symbool voor de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog

Het beeld is duizenden keren gebruikt in artikelen, films en schoolboeken.

Omslag van het boek Settela's last road van Janna Eliot (detail), Trafford publishing, 2008.

Het is de vraag of kampcommandant Gemmeker het beeld van Settela heeft gezien

En zich de mogelijke impact ervan heeft gerealiseerd. Hier zien we Gemmeker zelf in beeld. Het is het enige moment waarop hij te zien is. Slechts ogenblikken na het shot van Settela Steinbach... ...bij het transport op 19 mei 1944.

September 1944

Westerbork wordt leeggehaald. Het kamp is niet meer ‘Kriegswichtig’ voor de Duitse oorlogsindustrie en wordt opgeheven. Tweehonderd mensen mogen achterblijven, de rest gaat op transport.

De ‘Boulevard des Misères’ in kamp Westerbork, ca 1944. Fotograaf: anoniem. Bron: www.KampWesterbork.nl

Het filmwerk voor de Duitsers brengt Breslauer geen redding

Werner Rudolf Breslauer

Gemmeker stelt hem voor de keuze: deportatie van zijn gezin mét of zonder hem. Breslauer kiest ervoor om bij zijn gezin te blijven. 1903 - 1945

GEMMEKER WORDT NA DE OORLOG GEARRESTEERD

Er kan niet worden bewezen dat hij op de hoogte was van het lot van zijn gevangenen. Hij wordt veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf, maar komt al na 6 jaar vrij wegens goed gedrag. Hij sterft in 1982.

Albert Konrad Gemmeker, 17 februari 1967. Fotograaf: onbekend. Bron: GaHetNa Nationaal Archief NL.

Van Settela Steinbach overleeft alleen haar beeld

Haar gezicht en haar reis staan symbool voor de vernietiging van 6 miljoen mensen. Breslauers nalatenschap is van ongelofelijke waarde. Hij verdient een plaats in de eregalerij van de oorlogsfotografie.

De Westerborkfilm is samen met de productiedocumenten in 2017 opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register. Op deze lijst staan documenten die van grote betekenis zijn voor de wereld. Beeld & Geluid beheert de film.

Bekijk bronnenlijst

Geef feedback

😕

👍