Muntz in Wenen als reactie op verkiezingszege van Jörg Haider

Hoe lang zijn jouw tenen?

Auteur: Ellen van Dalen

Je hebt nodig: een typetje, een gevoelig actueel onderwerp en een bak humor. Dat maakt satire, een genre dat garant staat voor hoge kijkcijfers op de Nederlandse televisie. Maar wat is satire en zijn er grenzen?

Begin het verhaal

Start verhaal

Het hele verhaal 17 kaarten

Alleen de highlights 12 kaarten

Later lezen, mail een reminder

Later lezen

Je emailadres wordt eenmalig gebruikt om de link naar het verhaal te sturen. Je adres wordt niet opgeslagen.

Hoe weet je wat satire is?

Eerst maar even het begrip vastleggen: Satire is komisch commentaar op de werkelijkheid, zo simpel én zo ingewikkeld is het. Aldus zelfbenoemd satireprofessor Wim de Bie (2012). Dat commentaar wordt vaak geleverd op een actuele gebeurtenis of op een persoon en kan zeer verschillend van karakter zijn: van zeer controversieel en beladen zoals met profeet Mohammed van Charlie Hebdo...

Charlie Hebdo nr. 1178, Luz, 14 januari 2015. Foto: Serieus grappig tentoonstelling bij Beeld en Geluid, 2019. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Tot breed geaccepteerd en luchtig, zoals bij Lucky TV, van De Wereld Draait Door.

Daar is onze koning Willem Alexander vaak het doelwit.

'Lucky tv': interview prins Willem-Alexander en prinses Máxima, De Wereld Draait Door/VARA, 18 april 2013. Bron: Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Daarnaast kent satire allerlei vormen:

Van bijvoorbeeld de fake nieuwsberichten van de online nieuwssite De Speld,

tot shows van Freek de Jonge, Theo Maassen en niet te vergeten...

Arjen Lubach.

Hij ging met de video America First, The Netherlands Second de hele wereld over.

Inburgeren, Zondag met Lubach/VPRO, 22 januari 2017. Bron: Bron: Collectie Beeld en Geluid.

'Ventiel van de samenleving'

"Dankzij satire kunnen we allemaal ontspannen en een beetje lachen om dingen die we eigenlijk te serieus nemen."

Sanne Wallis de Vries, tentoonstelling Serieus grappig

Sanne Wallis de Vries als Koningin Beatrix, Koninginnedag/WASKRACHT! Screenshot: VPRO, 29 januari 1998. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Terug in de tijd

Van Kooten en De Bie hebben satire een vaste plek gegeven op de Nederlandse televisie.

Ongeveer dertig jaar lang elke zondag was het raak.

Tot 1998.

Toch waren zij niet de eersten die er mee op de buis kwamen. Die eer valt te beurt aan Mies Bouwman en haar collega's van de VARA. De meest geruchtmakende aflevering was deze: Beeldreligie.

Sinterklaasinkopen, KEEK OP DE WEEK - Het Simplisties Verbond/VPRO, 2 december 1990. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

In dit fragment werd de ogenschijnlijke verering van de televisie op satirische wijze aan de orde gesteld.

De manier waarop dat gebeurde stuitte miljoenen televisiekijkers tegen de borst. De presentator sprak een soort gebed uit en richtte zich daarbij tot de televisie. Als ware dit de nieuwe God. Het gebed was overduidelijk gebaseerd op het christelijke Onze Vader. Nu vindt iedereen het grappig. Toen niet: Godslastering vond men!

Beeldreligie, ZO IS HET TOEVALLIG OOK NOG 'S EEN KEER/VARA, 4 januari 1964. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Mies Bouwman

Veel kritiek richtte zich tegen Mies Bouwman. Wegens de bedreigingen aan haar adres zag zij zich gedwongen haar medewerking aan het programma te staken. Kritiek op de kerk lag blijkbaar erg gevoelig.

Beeldreligie, ZO IS HET TOEVALLIG OOK NOG 'S EEN KEER. Screenshot: VARA, 4 januari 1964. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Satire is tijdsgebonden en morele grenzen veranderen door de tijd.

Sommige onderwerpen blijven altijd controversieel.

Over de oorlog bijvoorbeeld.

Sieg Haider, WASKRACHT!, VPRO, 21 maart 2000. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Kan dit?

"Belachelijk, puberaal, bijna fascistisch"

In 2000 vonden zelfs de leden van de toch best progressieve VPRO de Hitler/Haider-act van Rob Muntz in het tv-programma ‘Waskracht!’ te ver gaan en zeiden hun lidmaatschap op. Muntz werd aanvankelijk door het VPRO-bestuur op non-actief gesteld. Dat werd later weer teruggedraaid.

Sieg Haider, WASKRACHT!. Screenshot: VPRO, 21 maart 2000. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

"Tegenwoordig is satire morsdood. Er is geen publiek meer dat zich er aan ergert."

Is dat zo? Doe de test:

Volgens cabaretier Freek de Jonge zijn er helemaal geen grenzen meer en is satire daarom morsdood. [Geluid aan voor radiofragment]

Freek de Jonge: Satire is dood!, DIT IS DE DAG/EO, 8 augustus 2017. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

'Is satire dood?'-grafsteen, tentoonstelling Serieus grappig bij Beeld en Geluid. Foto: april 2019. Bron: Beeld en Geluid.

Voorbeeld: De Luizenmoeder.

De serie maakt gebruik van nieuwe taboes en maatschappelijke ongemakken om grappen over te maken.

Daarbij staan de (ongeschreven) verwachtingen en verplichtingen van het basisschoolleven van ouders en leerkrachten centraal.

Gezien het succes van de serie, iets wat heel herkenbaar is.

Aflevering 1: Safety First, DE LUIZENMOEDER II/AVROTROS, 10 februari 2019. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Wat vind je van dit fragment?

Waar ligt dan LETTERLIJK de grens?

Satire wordt in elk land anders ervaren, zelfs tussen redelijk gelijkgestemden buurlanden. Zie De Luizenmoeder. In België is er ook een versie van, maar die is veel minder scherp van toon.

De Luizenmoeder. Foto: VTM, 10 april 2019. Bron: https://vtm.be/de-luizenmoeder.

Je kunt nooit zeggen: dit is de grens. Die grens zit in je hoofd.

- Jack Spijkerman, presentator (2011)

Jack Spijkerman, Kopspijkers. Maker en datum: Onbekend. Bron: Collectie Beeld en Geluid.

Grof en beledigend of serieus grappig? Die grens is vaak persoonlijk en dus moeilijk te trekken. Maar waar de grens ook ligt: satire haalt de lading van gevoelige of taboe onderwerpen, benoemt misstanden en vooroordelen en helpt de democratie zo een handje. Tja, en dat schuurt af en toe. Meer weten? Neem ook een kijkje bij de tentoonstelling 'Serieus grappig' van Beeld en Geluid.

Bekijk bronnenlijst

Geef feedback

😕

👍