

Framing Indonesië
Na eeuwenlange Nederlandse overheersing verklaart Indonesië zich op 17 augustus 1945 onafhankelijk. Nederland legt zich daar niet bij neer en stuurt meer dan honderdduizend soldaten om het koloniale gezag in Indonesië te herstellen. Welk beeld laat Nederland daarvan zien? En hoe zorgen de media ervoor dat deze beeldvorming verandert?
Later lezen

"Wij komen Indonesië bevrijden"
De trailer van de documentaire ‘’ (2023) valt meteen met de deur in huis: vanaf het eerste moment dat Soekarno op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid van Indonesië uitroept, ziet de Nederlands regering als een binnenlandse aangelegenheid en een strijd tegen opstandelingen en terroristen.
De Nederlandse propagandamachine draait direct op volle toeren en de boodschap is duidelijk:
de Nederlandse soldaten gaan naar Indonesië om de bevolking te helpen...
... en voor vrede te zorgen.
Deze boodschap zie je ook terug in de Polygoon-journaals in de Nederlandse bioscopen.
Zoals in deze beelden uit de rubriek 'Nieuws uit Indonesië' van augustus 1947.
Volgens het commentaar zorgen de Nederlandse militairen voor rust en veiligheid, dit tot blijdschap van de lokale bevolking.

'Politionele acties'
De Nederlandse regering ziet de militaire operaties als een legitieme onderdrukking van een binnenlandse opstand. Ze spreekt dan ook niet van een oorlog, maar van ‘politionele acties’, een term die volgens de gids door velen wordt gezien als "een eufemistische term, die de structurele inmenging van het leger en de gewelddadigheden verdoezelt en die de slachtoffers reduceert tot rebellen."

Censuur
Kritiek op dit en andere perspectieven worden niet geduld, zo ondervindt filmmaker en overtuigd communist Joris Ivens. Hij zou als Film Commissioner de bevrijding van Indonesië gaan filmen, maar als hij merkt dat Nederland nog steeds koloniale ambities heeft neemt hij ontslag. Hij gaat zelf een film over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd maken: Indonesia Calling (1946). Hierin filmt hij de steun van Australische havenarbeiders aan de jonge Indonesische Republiek waarbij ze Nederlandse transporten van wapens en munitie blokkeren. Nederland ziet dit als landverraad. De film wordt in 1947 door de centrale Nederlandse filmkeuring geweigerd. Pas in 1985 biedt de Nederlandse regering hiervoor haar excuses aan en krijgt Ivens voor Calling Indonesia een Gouden Kalf, bijna 40 jaar nadat deze uitkomt
Jaren later blikt Ivens terug op zijn ontslag.
Hij vertelt dat de Nederlandse regering geen respect had voor de Indonesische bevolking en dat hij daarom zijn opdracht teruggaf.
Ook merkt hij op dat hij zijn camera altijd had ingezet als een wapen voor de vrijheid van volkeren en dat dit in Indonesië niet mogelijk was.
Ook de film 'Oud en Nieuw in Indonesië’ van Henk van Randwijk uit 1947 komt niet door de filmkeuring.
De film zou pro-republikeins zijn.

Persoonlijke berichten
Toch sijpelen er tijdens de koloniale oorlog al berichten door die de officiële beeldvorming ondermijnen, vooral in brieven van Nederlandse soldaten. Ze vertellen daarin over de gruwelijke wreedheden die delen van het Nederlandse leger tegen de Indonesische bevolking begaan. Deze berichten bereiken vooral de linkse pers en zorgen voor beroering, maar een officieel onderzoek ernaar verdwijnt uiteindelijk in de la. Na het einde van de oorlog in 1949 lijken de media het onderwerp helemaal te vergeten en begint het grote stilzwijgen.

Proefschrift
Dit stilzwijgen wordt doorbroken als bijna twintig jaar later een proefschrift van psycholoog Joop Hueting verschijnt. Hueting diende als jonge militair in Indonesië en was daar getuige van executies en mishandelingen door Nederlandse troepen. In zijn proefschrift stelt hij dat Nederland oorlogsmisdaden heeft gepleegd. De Volkskrant pikt dit op en interviewt hem in het najaar van 1968.
Een maand later wordt Hueting door het televisieprogramma 'Achter het Nieuws' geïnterviewd.
Hij vertelt daarin uitvoerig over de oorlogsmisdaden die hij zelf in Indonesië meemaakte.
Zoals een schietpartij tegen de bewoners van een kampong.

Slag onder de gordel
De uitzending ontketent een storm van reacties in de samenleving, vooral onder oud-militairen. Sommigen zijn opgelucht dat deze verhalen eindelijk in de openbaarheid komen, anderen noemen ze een uitzondering, weer anderen zijn ronduit woedend. Ze zien Hueting als een verrader en zijn boos dat de VARA aandacht aan hem besteedt, zo is te lezen in de brievenrubriek in De Telegraaf.
Vanwege de vele kritiek ziet de VARA zich gedwongen om er in een volgende van 'Achter het Nieuws' op terug te komen.
Omdat er geen beeldmateriaal van de oorlogsmisdaden bestaat, komen er ooggetuigen aan het woord die Heutings verhaal bevestigen.
Zoals deze oud-militair die vertelt over een strafexpeditie waarbij ze de opdracht kregen de mannen dood te schieten.
Kritisch onderzoek

De onthullingen door de VARA vormen begin jaren ‘70 het startsein voor een stroom aan programma's die de koloniale oorlog kritisch onderzoeken en in historische context plaatsen. Een in de catalogus van Beeld & Geluid laat zien dat er in de laatste vijf decennia ruim 2650 programma's rond de koloniale oorlog verschenen. In de uitgebreide versie van dit TILT-verhaal lichten we er een aantal uit.
De VPRO-documentaire Indonesia Merdeka uit 1976 plaatst de koloniale oorlog in een bredere historische context.
Voor het eerst krijgen ook de Indonesische onafhanekelijkheidsstrijders het woord, onder wie de Indonesische generaal Abdul Hassan Nasution.
Hij vertelt over de militaire strategie tegen de Nederlandse troepenmacht.
Ook krijgen makers oog voor het lot van de verschillende bevolkingsgroepen in Indonesië.
De 7-delige IKON-serie 'Ambon door de eeuwen' uit 1976 gaat over de geschiedenis van de Molukkers.
De Molukse gijzelingsacties in 1975 vormden de aanleiding voor deze productie.

Overlopers
De documentaire 'Wij komen als vrienden' (1984) geeft het woord aan hen die niet eerder werden gehoord: Nederlandse militairen die tijdens de koloniale oorlog deserteerden en overliepen naar de Indonesische republikeinen, onder wie de bekende activist Poncke Princen. De gesprekken worden afgewisseld met archiefbeelden en fragmenten uit het dagboek van Princen.
Op RTL 5 verschijnt in 1995 de documentaire 'De excessen van Rawagede'.
Dit is een ooggetuigenverslag van een moordpartij door Nederlandse troepen eind 1947 in het Javaanse dorp Rawagede.
De film vormt een aanzet tot verder onderzoek en juridische stappen tegen de Nederlandse staat,
waarbij het actualiteitenprogramma 'Netwerk' in 2008 een advocaat volgt

Persoonlijk verhaal
Later drong pas tot me door hoe opa had gevochten tegen die rebellen, beter vrijheidsstrijders
In 'Indonesia roept!' uit 2023 gaat programmamaker en historicus Hans Goedkoop op zoek naar zijn familiegeschiedenis in Indonesië en het verhaal van zijn opa , op wie hij als kind zo trots was.

Kracht van beeld
De programma's halen het frame van de politionele acties onderuit en zorgen ervoor dat de beeldvorming drastisch verandert. Toch kan de oude propaganda nog steeds blijven doorwerken, zo waarschuwt historicus en programmamaker Gerda Jansen Hendriks. De makers van nu grijpen nog altijd terug op de beelden van toen, simpelweg omdat er vrijwel geen ander filmmateriaal uit die tijd bestaat. Ze verwijderen het propagandistische commentaar, halen de muziek weg en zetten de film in als 'neutraal beeld'. Maar 'neutraal beeld' bestaat niet, aldus Jansen Hendriks: de kracht van beeld kan de emotie blijven beïnvloeden.
Zie bijvoorbeeld dit fragment uit de serie 'Soldaat Overzee' uit 1948.
Hierin wordt een Nederlandse soldaat gevolgd die medische hulp verleent aan de bewoners van een kampong.
Toen Jansen Hendriks deze beelden liet zien aan Indonesische studenten, waren ze onder de indruk.
Dit was toch hun vijand?

Bekijk het vorige fragment nog eens, maar nu zonder geluid. Hoe beoordeel jij de beelden?
Vanaf het begin ziet de Nederlandse regering de koloniale oorlog in Indonesië als een binnenlandse aangelegenheid en vredesmissie. Dit beeld blijft overeind tot de VARA eind jaren '60 onthullingen doet over Nederlandse oorlogsmisdaden. Deze leiden tot een stroom aan programma’s die het frame van de politionele acties ontmantelen. En nog steeds verschijnen er nieuwe programma's, zoals de documentaire 'Indië verloren'. Ze maken het verhaal van deze ‘historische doofpot’ steeds completer en zorgen ervoor dat het telkens weer opnieuw verteld wordt. En dit is belangrijk, want ook al is de beeldvorming veranderd, de beeldkracht van het oorspronkelijke frame werkt nog altijd door.