Je bevindt je hier:

12 juli 2017 is het 75 jaar geleden dat het eerste transport vanuit Westerbork vertrekt naar Auschwitz-Birkenau. Momenten uit die transporten zijn vastgelegd op film. Deze Westerborkfilm is een unieke oorlogsbron in het archief van Beeld & Geluid. Door de film te verbinden met andere oorlogsbronnen zijn wereldgeschiedenissen en persoonlijke verhalen te reconstrueren. 

De lupinen bloeien in paarse wolken over het kampterrein. De wind is onstuimig, waardoor het geen zin heeft om een paraplu te gebruiken. Dit is de tweede keer dat ik Westerbork bezoek. En ook deze keer brengt de plek me uit balans. Het is niet eens zozeer de wagon die er staat, niet de steentjes met foto’s, of de stem van Dirk Mulder die voorleest uit het dagboek van Philip Mechanicus. Wat me raakt is het omringende bos en de desolaatheid van deze plek. Het contrast met mijn stad Amsterdam.

Terug naar het voorjaar van 1944

Dan filmt de Duitse Jood Rudolf Breslauer het leven hier in Westerbork. Heel kort maar, ongeveer een lente lang. In opdracht van de Duitse kampcommandant Albert Konrad Gemmeker. De aanname is dat de nazi’s een film willen kunnen vertonen over het geciviliseerde, geoliede systeem van het doorgangskamp. In Westerbork worden mensen relatief goed behandeld vergeleken met andere kampen als het SS-kamp Vught. Het is een productief kamp, waar kostbare materialen gerecycled worden en houtkap plaatsvindt. Van alles wordt er gemaakt: batterijen, kinderspeelgoed en uniformen voor de bezetter. Door gevangenen. Voornamelijk Joden, die er tijdelijk verblijven. Nooit zeker of en wanneer ze op het wekelijkse dinsdag-transport gaan, door naar een onbekende bestemming.

Boskap door gevangenen. Bron: Westerbork film, Akte 4, zoeken.beeldengeluid.nl.

Bijna iedereen in de film is vermoord. Die wetenschap maakt het vreemd om vooral gezonde en goedlachse mensen te zien rondlopen. Ze werken allemaal hard op de boerderij, in de bouw, het bos, of in fabrieksloodsen. Vrouwen fitnessen in de buitenlucht. Publiek staat rijen dik hun team aan te moedigen tijdens een potje voetbal. Er word muziek gemaakt en toneel gespeeld. Oh, zo normaal, voor wie de Jodensterren en wachttorens negeert. De schaduwkant overheerst vooral als we inzoomen op de perrons in de eerste van de vier film aktes. Gewapende militairen begeleiden daar de aankomst en het vertrek van de treinen met gevangenen.

Nazipropaganda

74 personen kunnen in een goederenwagon, met een tonnetje om op te poepen en een worst om op te kauwen. Vanuit de trein kijkt Settela - naar een herdershond met glanzende vacht op het perron. De still van dit Sinti meisje in de Westerbork film is iconisch. Het is een van de fragmenten van de film die sinds 1948 gebruikt zijn in documentaires, films of nieuwsitems. Meestal in het kader van een reconstructie van de holocaust en het leed van de slachtoffers. Een heel ander perspectief dan de context waarin de beelden zijn gemaakt. Als nazipropaganda.

Zeldzame waarneming

De geconfisceerde filmrollen liggen in de depots van Beeld & Geluid. Breslauers bonnetjes, geschreven titels voor tussen de scènes en het filmscript door journalist Heinz Todtman zijn in veilige handen bij het NIOD. De film en het productiemateriaal zijn als geheel een onvervangbaar, illustratief document van de Tweede Wereldoorlog. De film is niet geënsceneerd, zoals de Theresienstadt propagandafilm bijvoorbeeld wel is. Dat maakt het een bijzonder zeldzame waarneming van het dagelijks leven in een concentratiekamp. Zelfs de enige bekende film over de transporten tussen de kampen. Vanuit het perspectief van een Joodse filmmaker. Dat laatste is interessant, omdat de film nooit afgemonteerd is. Het ruwe materiaal bevat daardoor beeld dat door Duitse autoriteiten afgekeurd zou worden voor eindmontage. Beeld & Geluid, het NIOD en Herinneringskamp Westerbork hebben dit unieke erfgoed genomineerd voor het UNESCO Memory of the World Register. In het najaar van 2017 horen we of de nominatie succesvol is.

Aankomst van gevangenen uit SS-kamp Vught in Westerbork, op doortocht naar Auschwitz-Birkenau. Deze scènes gefilmd door Breslauer zouden nooit zijn toegestaan voor gebruik in de beoogde propagandafilm. Bron: Westerbork film, Akte 1. zoeken.beeldengeluid.nl.

Oorlogsbronnen verbinden: wat maakt dat los?

Na afloop van de Noordelijke netwerkdag oorlogsbronnen lopen Hans (van der Windt) en ik samen langs de wachttoren, naar het stootblok van de trein. We praten over de presentaties van die middag. Over de restauratie van de film en andere mogelijke projecten die we samen met het NIOD en Westerbork kunnen uitvoeren. Over het koppelen van naambestanden van slachtoffers aan filmbeelden. Over de macht van media. Over hoe bijzonder een montage zou zijn van de tussentitels in de film, volgens het oorspronkelijke script van Todtman.

Titelblad, bedoeld om uiteindelijk in de film te monteren als tussentitel. Uit de map met productiepapieren van de Westerbork film. Bron: NIOD, wrbk_250i_0854_045.jpg.

De bus is al vertrokken, daarom stappen we dapper terug naar het Herinneringscentrum langs de paaltjes met aantallen gedeporteerden. We denken aan al die ouders zoals wij, die uit hun leven geplukt ineens hier terecht kwamen. Ik voel me intens droevig, en tegelijk opgelucht dat ik het hele eind terug naar Amsterdam mag rijden zo. Bij het tankstation vult onverwachts een lief meisje mijn tank. Nu nog een Drentse eierbal van de snackbar daartegenover en mijn evenwicht is weer enigszins hersteld.

Meer informatie