Hoe desinformatie jou beïnvloedt

Gepubliceerd: 5 februari 2018, Henri Geerts

Een van de manieren om af en toe mijn oud-collega Willem Witteveen, hoogleraar in Tilburg en oud-senator van de PvdA, te herdenken en te eren, is om aandacht te besteden aan zijn mooie boek De wet als kunstwerk. Al was het maar als een tegenwicht tegen een wat wanordelijke staat als Rusland die hem, zijn vrouw en dochter en vele anderen heeft vermoord (of was het doodslag?) met de BUK-raket boven de Oekraïne. Na deze daad probeerde Rusland met een weefsel van verdichtsels de ware toedracht geheim te houden en twijfel te zaaien bij een groot publiek.

Wat is er fraai aan De wet als kunstwerk en welke les is er uit te trekken voor de journalistiek? Willem beschrijft het culturele domein van ons rechtssysteem in zijn geheel als een kunstwerk. Binnen de wetgeving en handhaving zijn het niet zozeer de regels en procedures die voorop staan, maar het gaat om een soort Gesamtwerk, een borgend stelsel waarin een specifieke creativiteit en toegewijde medewerkers op een zeer complexe wijze bijdragen aan een gezonde en democratische maatschappij. Deze gedachte hoeft ons niet vreemd te zijn. In ons land noemen we ook bruggen en waterkeringen “kunstwerken”. Het gaat daarbij niet om een in de eerste plaats esthetisch genoegen zoals in de schilderkunst, maar veel meer om een andere specifieke bijdrage aan onze maatschappij die ook werkelijk en direct de kwaliteit van ons leven ten goede komt. Zelf ben ik geneigd om  de belastingdienst en het kadaster eveneens te beschouwen als vergelijkbare kunstwerken. Ze zijn gericht op een common good, op gemeenschappelijk gedeelde instituties en maatschappelijk vermogen of eigendom. Bij de ontwikkeling van en het onderhoud aan dergelijke kunstwerken komt veel kennis en creativiteit kijken en zeker ook een besef van gedeelde waarden en opvattingen.

De bijeenkomst Help! De Russen komen! en andere reflexen in het denken over desinformatie bood me de gelegenheid om te onderzoeken of de journalistiek nu ook een dergelijk kunstwerk genoemd kan worden. Welke maatschappelijke taken vervult de journalistiek in tijden van nepnieuws (waarover op hetzelfde moment een tentoonstelling in Beeld & Geluid – Nieuws of Nonsens -  te zien is)? De beschouwing van Harmen Groenhart van het KIM, het Forum voor Reflectie op Journalistiek, bood wat dat betreft een aantal mooie perspectieven.

Geen nepnieuws, maar desinformatie

Volgens Groenhart moeten we het niet hebben over nepnieuws, maar over desinformatie. Dit is een term die preciezer kan omschrijven met welke varianten van informatievervuiling we te maken hebben. Het is daarbij handig om te beseffen dat degene die de desinformatie creëert er meer of minder kwaadwillige bedoelingen mee heeft. Desinformatie kan een onschuldige vorm aannemen als satire en parodie, maar in het ergste geval gaat het om doelbewuste ontwrichtende informatie die bijvoorbeeld een politiek voordeel wil bewerkstelligen. Misleiding kan er zijn door juiste berichten te voorzien van een onjuiste context waardoor de duiding een vals licht werpt op de werkelijkheid. In deze categorie valt mogelijk ook het manipuleren van beeldmateriaal. Groenhart noemt het verzinnen van nieuwsbronnen tot het creëren van complete schijn-nieuwsplatforms de meest uitgesproken, kwaadwillige, vormen van desinformatie.

Dat desinformatie kan leiden tot desoriëntatie van een samenleving betoogde Eva den Hartog, hoofdredacteur van de Moscow Times, live uit Moskou. Vergeleken met een maatschappij die iedere dag gebombardeerd wordt met wat wij desinformatie noemen (en nog niet zo lang geleden ‘propaganda’ of: nieuws gericht op systeemhandhaving ofwel de versteviging van de positie van Putin), valt het volgens haar in de Westerse wereld reuze mee met de invloed van desinformatie. In tegenstelling tot Rusland waar er geen alternatief voor propaganda bestaat, bestaan er in West-Europa namelijk kwaliteitsmedia die daar een werkelijk tegenwicht bieden. Voor de invloed van Russische trollen hoeven we in Nederland volgens haar in ieder geval niet bang te zijn: we zijn voor de Russen relatief onbetekenend. Een aantal voorbeelden van Russische trollen werden ontmaskerd door NRC-journalist Reinier Kist die de Telegraaf op bepaalde onderdelen naïef noemde bij de berichtgeving over de MH17. Daarmee liet hij impliciet zien dat er wel een ander effect van nepnieuws optreedt, het ondergraven van vertrouwen in berichtgeving. En dat is niet alleen desoriënterend maar leidt ook tot het verdwijnen van vertrouwen in (in dit geval) juridische instituties die het betreffende onderzoek deden. Dat soort instituties zijn hard nodig om een rechtsstaat te borgen en verdienen dus wel een zo feitelijk mogelijke benadering.

Levensgevaarlijke online onwaarheden

Het debat kreeg tegen het einde nóg een boeiende wending toen Peter Burger van de Universiteit van Leiden het woord kreeg. Opmerkelijk is volgens hem dat de hoeveelheid onjuiste berichten in de politiek als het ware wegvallen tegen veel grotere hoeveelheden misleidende informatie op het internet op het gebied van de gezondheidszorg. Er zijn veel websites die enorme aantallen bezoekers trekken met onware perspectieven op medische kwesties die potentieel levensgevaarlijk zijn. Wie wanhopig op zoek is naar een levensreddend kankermedicijn of kankerbehandelingen vindt onnoemelijke hoeveelheden ‘kwak’-informatie die onbewezen adviezen geven waar de reguliere geneeskunde weinig tot niets mee van doen heeft. Ondermijnend voor de nationale gezondheidszorg noemt Burger in dit kader de “anti-vaccinatiehype”. Door aandacht aan valse informatie te geven raakt het vertrouwen in de reguliere gezondheidszorg meer dan eens verloren, met – zoals ik uit eigen ervaring gezien heb – dodelijke gevolgen.

In wezen benadrukten alle sprekers dat kwalitatief goede journalistiek een kraaiennestfunctie vervult voor de maatschappij. Deze journalistiek probeert oriëntatie te bieden op basis van relevante en van meerdere kanten belichte informatie. Journalisten kunnen dan gezien worden als kunstenaars in een kraaiennest, op een zee vol fata morgana’s.

Henri Geerts Henri Geerts is secretaris van het KIM (Katholiek Instituut voor Massamedia), forum voor reflectie op journalistiek.