Waarom nieuwswijsheid essentieel is voor een sterke democratie

“Nieuws wordt ingezet in conflicten, niet meer om gedachten te vormen”

Het publieke debat is in theorie een plek waar meningen uitgewisseld en aangescherpt worden. Maar die idealistische visie staat volgens Pieter steeds verder af van de realiteit: “Social media zijn geen debatsomgeving, het worden conflictomgevingen. Mensen sluiten zich eerst aan bij een identiteit, vormen van daaruit hun mening, en zoeken dan de confrontatie.”

Nieuws, zegt hij, wordt daar nauwelijks meer gebruikt om gedachten te vormen, maar om standpunten te bevestigen – of zelfs te ‘weaponizen’ in het conflict met de ander. “Dat is iets wat we echt moeten leren doorzien.”

Democratie onder druk

Samen met Bas Bijlsma ontwikkelde Pieter de Democratie Monitor. “We wilden een soort APK-check voor de democratie maken. Dus ontwikkelden we een dashboard met 45 indicatoren, op basis van harde cijfers en langlopende datasets.”

De basis werd gelegd door experts te interviewen, bijeenkomsten te organiseren en een literatuurstudie te doen. De resultaten zijn helder en zorgwekkend. “Er gaan heel veel lijntjes naar beneden, om het maar even plat te zeggen.” De data laten zien dat het democratisch gehalte in Nederland afkalft. Dit is in lijn met de wereldwijde trend van de afgelopen 16 jaar. In 2025 staan we bij slechts 9 van de 45 indicatoren in het groen.

Waarom nieuwswijsheid cruciaal is voor de democratie

Nieuwswijsheid helpt ons begrijpen hoe media, informatie en publieke opinie samenhangen - en waarom die onder druk staan. Pieter: “We zien de steun voor autocratie groeien. Populisme biedt eenvoudige oplossingen, zet elites weg als kwaadaardig en ondermijnt het vertrouwen in elkaar.”

Verschillende resultaten uit de monitor raken direct aan ons nieuws- en informatielandschap. Intimidatie van journalisten is verdubbeld in vijf jaar tijd, van 121 naar 249 gemelde incidenten. “Dat zijn alleen de meldingen. Dus dat is dus maar een deel van het geheel.” Het vertrouwen in de pers stijgt iets, dat is een lichtpuntje. Maar de financiering van onafhankelijke pers en wetenschap neemt af.

Sociale media, beeldvorming en propaganda

In zijn lopende onderzoek naar TikTok ziet Pieter hoe beïnvloeding via beeldvorming steeds effectiever wordt. “We zien duizenden accounts die subtiel een narratief pushen – die inspelen op nostalgie en wantrouwen in professionele media.”

Het gaat daarbij niet om klassiek nepnieuws, maar om content die politiek geladen beelden en gevoelens oproept. “TikTok is daarin echt extremer dan bijvoorbeeld Instagram of Twitter. Waar je daar nog enige invloed hebt op wat je ziet via wie je volgt, schotelt TikTok je vooral content voor op basis van je kijkgedrag. Je kijkt één keer naar iets over een AZC-protest of een nationalistisch filmpje, en binnen no-time zit je in een funnel met alleen nog maar dat soort content.”

Big Tech als systeemrisico

“Ze verdienen willens en wetens geld aan een systeem dat extremisme promoot,” zegt Pieter over technologiebedrijven. Hoewel ze zichzelf vaak profileren als partners van de democratie, ziet hij dat echte actie pas volgt als maatregelen wettelijk worden afgedwongen. “Het wordt niet voor niets ‘big tech’ genoemd.”

Volgens hem gooien ze bewust zand in de motor van het debat. “We verzanden in filosofische discussies over waarheid of censuur. Maar daar gaat het helemaal niet om.” Het draait volgens hem om de keuzes die techbedrijven in hun algoritmes inbouwen – keuzes die bijdragen aan polarisatie en manipulatie.

Samenwerken aan een nieuwswijzer Nederland

“Je kunt het niet alleen,” stelt Pieter. “We moeten met elkaar als samenleving tot de conclusie komen dat het anders moet. Maar als alle onderwijsinstellingen, wetenschappers en journalisten samen optrekken, blijken we eigenlijk best groot te zijn. Misschien nog wel groter.”

Tijdens de kennisateliers die bijdroegen aan het manifest, was hij zelf ook aanwezig. “Ik vond het heel bemoedigend dat er veel mensen uit de journalistiek zelf waren. En door de mix aan mensen kwamen er heel veel verschillende invalshoeken aan het licht.”

Het Manifest Nieuwswijsheid beschouwt hij als een belangrijke stap richting samenwerking. “Alleen samen krijgen we grip op de toekomst. Het manifest brengt partijen bij elkaar – van onderwijs en journalistiek tot overheid en maatschappelijke organisaties. Als we gezamenlijk opstaan, zijn we groter dan we denken.”

Zijn oproep aan professionals

“One size doesn’t fit all.” Werken aan nieuwswijsheid met kwetsbare doelgroepen vraagt volgens Pieter om maatwerk. “Gebruik die expertise. Want nieuwswijsheid begint daar: bij mensen die weten wat nodig is, en bereid zijn samen te bouwen aan een veerkrachtige democratie.”

Lees het Manifest Nieuwswijsheid

Het Manifest Nieuwswijsheid biedt een gedeeld kader én inspiratiebron voor iedereen die wil bijdragen aan een gezondere nieuws- en informatiecultuur – van docent tot beleidsmaker, van journalist tot techontwikkelaar.

Lees het volledige manifest nieuwswijsheid 
En ontdek hoe jij, vanuit jouw rol, het verschil kunt maken.

Lees ook ons interview met Patricia & Jill, Nieuwswijsheid experts bij Beeld & Geluid, over het Manifest