Podcast Herrijzend Nederland: Radio in Oorlogstijd
Radio maken tijdens de Tweede Wereldoorlog in een land dat deels bevrijd is, maar waar elders nog oorlog woedt.
In de tiendelige podcastserie Herrijzend Nederland: Radio in Oorlogstijd hoor je aan de hand van talrijke unieke fragmenten - afkomstig uit het archief van Beeld & Geluid - van Herrijzend Nederland, Radio Oranje en de genazificeerde Nederlandsche Omroep in Hilversum hoe de zenders de hoofden en harten van de luisteraars proberen te veroveren.
Radio maken tijdens de Tweede Wereldoorlog in een land dat deels bevrijd is, maar waar elders nog oorlog woedt.
In de tiendelige podcastserie Herrijzend Nederland: Radio in Oorlogstijd hoor je aan de hand van talrijke unieke fragmenten - afkomstig uit het archief van Beeld & Geluid - van Herrijzend Nederland, Radio Oranje en de genazificeerde Nederlandsche Omroep in Hilversum hoe de zenders de hoofden en harten van de luisteraars proberen te veroveren.
Radio Herrijzend Nederland, met op de wagen radiomaker Karel Nort.
Radio voor bevrijd én nog bezet Nederland
Als in september 1944 Eindhoven wordt bevrijd van de Tweede Wereldoorlog, treffen de geallieerden er een in het geheim gebouwde radiozender aan. Met veel improvisatietalent kan de zender al drie weken later beginnen met uitzenden, onder de naam Radio Herrijzend Nederland. Eindelijk klinkt het 'vrije woord' weer vanaf Nederlandse bodem. Maar terwijl het bevrijde deel van Nederland feestviert, gaat de rest van het land een kille hongerwinter en toenemende repressie tegemoet. De kersverse programmamakers moeten spitsroeden lopen om vreugde te combineren met compassie en verzet.
Radio Herrijzend Nederland - Kapitein HJ van den Broek in de studio in het Ontspanningsgebouw van Philips (1944)
Podcastserie
Deze audioserie van Beeld & Geluid en Peter de Ruiter gaat over radiomaken in oorlogstijd. Met originele audiofragmenten en diepgravende interviews met historici vertelt de podcast Herrijzend Nederland: Radio in Oorlogstijd een krachtig verhaal over veerkracht, propaganda en de verbindende kracht van radio. Een unieke blik op vrijheid, gevangen in geluid.. Ook komt naar voren hoe de strijd zich in het laatste oorlogsjaar afspeelt. Hoe kwam Nederland door de Hongerwinter, hoe weerde het verzet zich en hoe bedrijven massamedia hun propaganda? Wat was de rol van de radio? En waarom bleef het op de radio zo stil over de Jodenvervolging?
De tien afleveringen
De podcast is vanaf nu te beluisteren op alle grote podcastplatforms, onder de naam Beeld & Geluid Audioseries.
Hieronder staan de links naar de eerste zeven afleveringen. De overige drie afleveringen verschijnen in de komende weken.
De hele serie vind je ook hier: Beeld & Geluid Audioseries
Aflevering 1: Een geheime zender
Kwartiermaker Henk van den Broek arriveert kort na de bevrijding van Eindhoven in deze stad om daar een radiozender aan de praat te krijgen. In krap vier weken voorziet Radio Herrijzend Nederland vanaf begin oktober 1944 grote delen van Nederland van morele steun, informatie en verstrooiing. De Philipsfabriek, waar de zender is gemaakt, gaat zelfs noodradio's maken ter vervanging van de door de bezetter in beslag genomen toestellen.
Gasten: Gidi Verheijen (amateur historicus) en Filip Bloem (Verzetsmuseum Amsterdam). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 2: Het geluid van bevrijding
De nieuwe zender ontbreekt het aan van alles, van microfoons tot aan fietsbanden om buiten de stad reportages te kunnen maken. De bevolking van Eindhoven leent grammofoonplaten uit aan de zender. Herrijzend Nederland trekt al snel ook luisteraars ver buiten Eindhoven: in bevrijde en bezette gebieden. Oorlogsverslaggever Robert Kiek gaat aan de slag voor de zender, hij maakte eerder reportages over de opmars van de geallieerde legers sinds D-Day.
Gast: Gidi Verheijen (amateur historicus). Stemacteurs Jeroen Smit en Miriam de Hoogh.
Aflevering: 3 Wie luistert, weet meer
Oorlogscorrespondent Robert Kiek vergaloppeert zich: hij geeft bijna geheime informatie door aan de vijand. Hij krijgt een 'functie elders' in Londen. Er worden nu strenge regels opgesteld voor berichtgeving die de meeluisterende Duitsers niet in de kaart spelen. Intussen treden in het Philips Ontspanningscentrum vermaarde artiesten op voor geallieerde troepen in Eindhoven. De studio van Herrijzend Nederland bevindt zich in hetzelfde gebouw, en kan daarom de uitvoeringen rechtstreeks uitzenden.
Stemacteurs: Jeroen Smit en Miriam de Hoogh.
Aflevering 4: De Hongerwinter
Tegelijk met Operatie Market Garden in september 1944, kondigt de Nederlandse regering in Londen een algemene spoorwegstaking af. Die moet de bewegingsvrijheid van de bezetter beperken, maar is een van de oorzaken van hongersnood in de nog bezette Randstad. De strenge winter, gebrekkig alternatief vervoer en een tekort aan brandstof verhevigen de nood. Het 'bonnensysteem' werkt naar behoren, maar het is niet genoeg. De radio schreeuwt om maatregelen.
Gast: Ingrid de Zwarte (historicus). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 5: Het verzet laat zich gelden
Na Dolle Dinsdag (september 1944) lijkt de bevrijding nog een kwestie van weken. Het verzet wint aan kracht. Meer en meer mensen sluiten zich aan en de regering in Londen dropt wapens en regelt geld. Duitsers en NSB-ers voelen dat ze de strijd gaan verliezen. De bezetter pareert het toenemende aantal aanslagen met schandelijke represailles. De radio doet verontwaardigd verslag en stelt gerechtigheid in het vooruitzicht.
Gast: Liesbeth van der Horst (Verzetsmuseum Amsterdam). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 6: Hersenspoeling - deel 1
Het eerste slachtoffer in een oorlog is de waarheid, zo luidt het gezegde. Al kort na de capitulatie in 1940 komen de omroepen onder Duitse controle te staan, om later op te gaan in de Nederlandsche Omroep. De zender probeert zieltjes te winnen onder het volk. Vanuit Londen bindt Radio Oranje de strijd aan. De kranten en tijdschriften die van de bezetter mogen verschijnen, drukken hun berichten in nationaal-socialistische kleuren.
Gast: Huibert Crijns (KB Nationale Bibliotheek). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 7: Hersenspoeling - deel 2
Naarmate de oorlog vordert neemt het venijn in de propaganda van beide kanten toe. De Nederlander weet niet meer wat de 'de waarheid' is. Zelfs een cursus Duits op de Nederlandsche Omroep is doorspekt met het nationaal-socialistische 'ideaal'. Humor is een populair wapen om af te geven op de vijand - galgenhumor wel te verstaan. Welk tegenwicht bieden Radio Oranje en Herrijzend Nederland?
Gasten: Huibert Crijns (KB Nationale Bibliotheek) en Vincent Kuitenbrouwer (historicus). Stemacteurs: Jeroen Smit en Laura Köpping.
Aflevering 8: De radiomakers - deel 1
Herrijzend Nederland was een kweekvijver voor radiotalent. Bekende radiostemmen zijn hier begonnen, zoals Netty Rosenfeld, Joop Landré en Arie Kleijwegt. Zij moesten zo'n beetje zelf het vak uitvinden. Hoe zijn ze komen aanwaaien en hoe deden zij hun werk? De opname van een koorstuk voor de Kerst in een zwaar gehavende St Jan in Den Bosch wordt geteisterd door het lawaai van overvliegende Duitse bommen. Maar het lukt, ternauwernood.
Gast: Paul van den Broek (zoon van oprichter Henk van den Broek). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 9: De radiomakers - deel 2
AVRO-coryfee Karel Nort (op de afbeeldingen de man bovenop de radiowagen) werkte tot 1942 bij de genazifeerde Nederlandsche Omroep. Hij belandt in oktober 1944j bij Herrijzend Nederland. Hij zat vervolgens ook in het verzet. Hoe kon hij dat rijmen met zijn geweten? De ondergedoken Joodse Netty Rosenfeld maakte in de oorlog een zware tijd mee. Omroepmedewerkers moeten na de oorlog verantwoording afleggen over hun gedrag. Dolf van der Linden is een van hen. Als dirigent vergaart hij roem als Herrijzend Nederland hem na de bevrijding vraagt het Metropole Orkest op te richten.
Gast: Bas Tukker (biograaf Dolf van der Linden). Stemacteur: Jeroen Smit.
Aflevering 10: Wat je niet kon horen
De ‘oranje’ radiozenders lieten in de oorlog nauwelijks aansporingen tot verzet horen. Men wilde de bevolking geen risico’s laten nemen. De Jodenvervolging ontbrak vrijwel geheel in de uitzendingen. Michal Citroen vertelt in haar boek Een adres over het lot van haar Joodse familie en dat van de Joodse gemeenschap in het algemeen. Rosa Knorringa (1932), ook van Joodse komaf, was met haar familie zelf ondergedoken. Wist zij als kind wat er aan de hand was en hoe heeft het haar verdere leven bepaald?
Gasten: Michal Citroen (auteur) en Rosa Knorringa.
Deze aflevering wordt op 14 mei gepubliceerd.
Bonus
Bij de lancering van de podcastserie Herrijzend Nederland: Radio in Oorlogstijd op 23 april werden gasten geïnterviewd die het verhaal van ‘radio in oorlogstijd’ completeren en het ook aan het heden spiegelen. Uit deze gesprekken én de daar voorgedragen gedichten, is deze bonusaflevering samengesteld.
Gasten: Willy van Loenen en Rosa Knorringa (ook te horen in aflevering 10) maakte de oorlog mee. Zij vertellen over respectievelijk de Hongerwinter en het onderduiken. Paul van den Broek vertelt over zijn vader Henk van den Broek: oprichter van Radio Herrijzend Nederland. Filmmaker Reber Dosky maakte een film over geïmproviseerde radio in Syrië ten tijde van de gevechten tussen Koerden en IS: Radio Kobani. Journalist Geert Van Asbeck realiseert radiostations in vluchtelingenkampen, die werelden verbinden. Ruth van Rossum draagt gedichten voor over de oorlog, van eigen en andermans hand:
Leuk dat jullie even komen kijken van Rob van Essen, uit diens bundel Alleen de warme dagen waren echt (uitgeverij Atlas Contact, 2022).
Ghettokinderen van Hanny Michaelis, uit Verzamelde gedichten (uitgeverij Van Oorschot, 2012).
Kansloos van Ruth van Rossum, opgenomen in haar bundel Sakasegawa (uitgeverij Liverse 2012).
Lommel van Rozette Servaes, geen herkomst gevonden.
Deze aflevering wordt op 21 mei gepubliceerd.
Via Beeld & Geluid Audioseries vind je alle afleveringen bij elkaar én de links naar de verschillende podcastplatforms:
Colofon
-
Oorspronkelijke muziek: Jan Pieter Geersing.
-
Samenstelling, montage en presentatie: Peter de Ruiter.
-
Beeld & Geluid: Karen Maldoy (projectleiding), Bas Agterberg (conservator), Job de Haas (eindmix) en Emma de Boer (stagiaire).
Deze serie is tot stand gekomen mede dankzij het Eva Tas Fonds.
Beeld & Geluid stelt metadata beschikbaar voor ontwikkelaars, onderzoekers en liefhebbers. Kijk hier voor de datasets van Radio Herrijzend Nederland en Radio Oranje.