De kritiek en humor van Annie M.G. Schmidt

Annie M.G. Schmidt

Een geboren verhalenverteller

Annie M.G. Schmidt wordt op 20 mei 1911 geboren in het Zeeuwse dorp Kapelle. Als jong meisje is Schmidt een buitenbeentje dat door haar leeftijdsgenoten wordt uitgelachen. Mede daardoor trekt ze zich terug in verhalen en sprookjes. Op vierjarige leeftijd schrijft ze al haar eerste gedicht: Er was eens een hond, die zat op z’n kont, er was eens een kat die zat op z’n gat. Als veertienjarige krijgt ze van dichter Willem Kloos te horen aanleg te hebben, maar het is pas eind jaren ‘30 dat haar gedichten voor het eerst worden gepubliceerd in Opwaartsche Wegen.

Afbeelding: Annie M.G. Schmidt - opdracht Gelderlander - koppen, Rob Bogaerts, Anefo, 21-08-1986, Nationaal Archief. Bron: Wikimedia Commons

De eerste kritische noten

Nadat Schmidt jarenlang als bibliothecaresse en bibliotheekdirectrice heeft gewerkt, wordt ze in 1946 op 35-jarige leeftijd aangenomen als chef-documentatie bij Het Parool. Eigenlijk is ze als chaoot niet geschikt voor deze positie. Maar bij Het Parool begint uiteindelijk wel haar grotere carrière als schrijfster. Op 24 december 1946 worden er drie werken van haar gepubliceerd: een kort verhaal, een kinderversje en een gedicht. In het gedicht Zoo zijn we nou uit ze met haar scherpe humor kritiek op de samenleving na de oorlog. Ze schrijft over hoe men weer doorgaat met het leven, alsof het nooit is gebeurd.

Afbeelding: Zoo zijn we nou, Annie M.G. Schmidt, 24-12-1946, Het Parool. Bron: Delpher

Aandachttrekkende teksten

Redactrice van de vrouwenpagina van Het Parool, Wim Hora Adema, komt bij Schmidt op bezoek.

Ze moedigt Schmidt aan een paar van haar teksten tijdens een cabaretavond van Het Parool te delen.

Deze avond leidt tot journalistencabaret De Inktvis, bestaande uit werknemers van Het Parool, waarvoor Schmidt veel teksten gaat schrijven.

Daarmee trekt ze de aandacht van het grotere publiek en van cabaret-grootheden, zoals Wim Sonneveld.

Fragment: Annie M.G. Schmidt - Afl. 1, 18-10-1992, AVRO. Bron: collectie Beeld & Geluid

Jip en Janneke

Op 13 september 1952 verschijnt er voor de eerste keer een 'Jip en Janneke'-verhaaltje in Het Parool.

De verhaaltjes gaan over de alledaagse avonturen van buurkinderen Jip en Janneke met tekst van Schmidt en tekeningen van Fiep Westendorp.

Deze verhaaltjes worden later ook uitgegeven als bundels. Schmidt schrijft graag over tegendraadse, ondeugende kinderen.

Jip en Janneke zijn ook wel eens stout tot groot genoegen van het publiek. In die tijd zijn er namelijk nog vooral ‘brave’ boeken.

Afbeelding: Jip en Janneke spelen samen, Annie M.G. Schmidt, Fiep Westendorp, 13-09-1952, Het Parool. Bron: Delpher

Fragment: Annie M.G. Schmidt - Afl. 1, 18-10-1992, AVRO. Bron: collectie Beeld & Geluid

Controverse Jip en Janneke

Ondanks de grote populariteit, ontstaat er ook controverse rondom de twee buurkinderen. Omdat de tekeningen oorspronkelijk voor de krant bedoeld zijn, kiest Westendorp voor het tekenen van . In het buitenland komt er echter kritiek op hun zwarte uiterlijk. Daarom worden er bij de Engelse versie Bob and Jilly andere tekeningen gemaakt. Ook beginnen uit de latere jaren '60 het tegendraadse werk juist te braaf te vinden. Schmidt schrijft door en vraagt hen naar hun mening. Haar teksten worden hierdoor in de jaren ‘70 meer maatschappelijk en politiek beladen.

Afbeelding: Boekcover Bob and Jilly, Annie M.G. Schmidt, Carolyn Dinan, 19-08-1976, Methuen Children’s Books. Bron: amazon

Pluk van de Petteflet

Neem bijvoorbeeld het feuilleton over Pluk’s zoektocht naar een verblijfplaats, dat van 1968 tot 1970 verschijnt in de Margriet.

Schmidt herschrijft de serie voor een boekuitgave 'Pluk van de Petteflet' (1971). Deze wordt ter inspiratie gebruikt voor de film (2004).

Het feit dat hij geen ouders heeft, geeft Pluk de ruimte om zijn eigen weg te gaan, ongebonden aan regels.

Oftewel passend in de rij van Schmidt’s tegendraadse personages. Toch bevat zijn verhaal al een stuk meer maatschappelijk beladen thematiek.

Zo strijdt Pluk samen met zijn vrienden tegen het weg bulldozeren van de Torteltuin, een groot ongerept stuk bos.

Ondanks dat hij hierdoor ingaat tegen de wensen van veel van de volwassenen, wordt hij zelfs uiteindelijk beloond voor zijn daden.

Fragment: Pluk van de Petteflet (speelfilm), 26-12-2006, AVROTROS. Bron: collectie Beeld & Geluid

Boek: Pluk van de Petteflet, Annie M.G. Schmidt, Fiep Westendorp, 1971. Bron: annie-mg

Feministische discussie

Dat haar werk te braaf zou zijn, is niet de enige kritiek die Schmidt in deze tijd ontvangt. Groepen als de vinden werken als Jip en Janneke te rolbevestigend, niet passend in de nieuwe samenleving. De discussie rondom Jip en Janneke is in 2020 nieuw leven ingeblazen, nadat PvdA-statenlid Julie d’Hondt zich openlijk afvraagt of de ‘ouderwetse’ boeken van Jip en Janneke niet uit de bibliotheek moeten verdwijnen. Hier komt echter veel commentaar vanuit het publiek op. Toch is de kwestie rondom de sociale positie van vrouwen wel degelijk iets wat Schmidt vaker in haar werk aankaart.

Heerlijk duurt het langst

Een voorzichtig voorbeeld hiervan is de musical ‘Heerlijk duurt het langst', dat Schmidt samen met Harry Bannink in 1965 schrijft.

Nadat haar man vreemdgaat, zet Marjan hem het huis uit. Dit is in die tijd zeker niet voor de hand liggend.

Er wordt namelijk verwacht dat de vrouw aan haar mans zijde blijft staan. Het nummer ‘Zeur niet’ gaat nog een stap verder.

De boodschap is, 'zeur niet, maar zorg voor een groot schandaal', gezongen door Marjan, gespeeld door Conny Stuart.

Fragment: UIT, 16-10-1965, VARA. Bron: collectie Beeld & Geluid

Madam

In 1981 schrijft Schmidt de musical 'Madam'.

De musical gaat over een ruzie tussen een sekshuis en het naastliggende kraakpand waar feministen een Blijf-van-mijn-lijf-huis beginnen.

Een paar prostituees sluiten zich bij de feministen aan en proberen het sekshuis en Madam (de eigenaresse) ten val te brengen.

Schmidt kiest ervoor om vooral de prostituees, onder andere gespeeld door Trudy Labij, sneren uit te laten delen naar de man-vrouwverhouding.

Ze doet dit op een humoristische, ironische manier met haar welbekende kritische ondertoon.

Fragment: Televizier Magazine, 02-01-1981, AVRO. Bron: collectie Beeld & Geluid

Tegenactie madam

Ondanks het onderwerp uit Madam, krijgt Schmidt veel kritiek op deze voorstelling. De feministen worden te stereotyperend in tuinbroeken en als mannenhaters weggezet, terwijl de prostituees juist mooi en grappig zijn. Als een tegenactie, delen het Warm Lesbies Front voor de voorstelling uit die bezoekers vertellen dat het stuk gaat om een vervalsing van de werkelijkheid. Schmidt besluit wat met de kritiek te doen en herschrijft enkele nummers en het einde van de musical, waarbij de feministen het podium opkomen om nog een keer hun verhaal te doen, iets wat eerst alleen de prostituees deden.

Ik ben geen feministe, laat staan een radicaal feministe, hoewel ik er niet aan moet denken dat het feminisme niet bestaan zou hebben, want dan zou de wereld er heel treurig uitzien.

Annie M.G. Schmidt

Dat Schmidt haar best doet ruimte te bieden aan de feministische boodschap in haar werk, betekent niet dat ze er zelf één is. Ze leeft ook mee met de man die elke dag naar zijn werk moet en alleen maar wordt beschouwd als de kostwinner. Kortom: Schmidt leeft mee met ieder die goed bedoelt.

Quote: Maar zeur niet, zeur niet, zeur niet!, 09-04-2022, atria. Bron: atria.nl

Foxtrot

In 1977, een paar jaar voor ‘Madam’, schrijft Schmidt samen met Bannink de musical ‘Foxtrot’.

Een musical vol controversiële onderwerpen, zoals de dreiging van de opkomende oorlog, zelfdoding, abortus en homoseksualiteit.

Deze musical bewijst dat Schmidt wat heeft gedaan met alle gekregen kritiek van de voorgaande jaren.

Het is dan ook een groot succes. Desalniettemin ontvangt de musical ook negatieve reacties.

Vooral wanneer de mannelijke hoofdrol Jules openlijk een man op het toneel kust, komen er afkeurende reacties uit de zaal.

Wanneer acteur Willem Nijholt aan Schmidt vraagt of de kus geschrapt kan worden, is daar geen denken aan.

Fragment: Andere Tijden - De Foxtrot van Annie, 28-01-2010, NTR. Bron: collectie Beeld & Geluid

Voet bij stuk

Een ander werk waarbij ze zich niet laat beïnvloeden door het ongenoegen van het publiek is ‘Er valt een traan op de tompoes’.

Een toneelstuk uit 1980 dat onder andere het thema ‘zelfdoding’ aankaart.

De ernstig zieke Ben vertrekt naar zee en het publiek denkt dat hij daar een einde aan zijn leven maakt.

Pas aan het einde van het stuk blijkt dat Ben toch nog leeft, omdat hij het niet kon.

Schmidt vertelt schrijver Karel van het Reve dat ze onder andere wil laten zien hoe complex zo’n keuze maken kan zijn.

Ondanks het ongenoegen van het publiek, staat Schmidt achter haar keuze en verandert ze er niets aan.

Fragment: Beeldspraak - Zeur Niet, 30-08-1983, NOS. Bron: collectie Beeld & Geluid

Familie Doorsnee

In 1992 blikt Schmidt samen met haar collega's terug op de tijden van Bedenker en regisseur Wim Ibo vertelt hoe het hoorspel in het verzuilde Nederland van de jaren ‘50 de gemoederen al flink bezig wist te houden. De lijkt op de maandagavond zelfs even niet te bestaan

Lees fragment

Audiofragment: Hans Brinker, 16-10-1992, NOS. Bron: collectie Beeld & Geluid

Afbeelding: De wereld waarin wij leven, 11-04-1957, VARA. Bron: collectie Beeld & Geluid

Altijd wel vragen

Het valt Schmidt door de jaren heen op hoe vaak er om verantwoording voor haar keuzes en schrijven wordt gevraagd.

Hier heeft ze, zoals in genoemde voorbeelden, zeker zo nu en dan naar geluisterd en zich door laten beïnvloeden.

Haar werk heeft meer maatschappelijke diepgang gekregen, maar ze is altijd de verhalen blijven schrijven die zij wilde schrijven.

Ondanks de verwachtingen, vindt ze het niet nodig uit dienst van één van de maatschappelijke kwesties te schrijven.

Hierdoor is ze trouw gebleven aan haar eigenzinnigheid, humor, personages, en eigen tegendraadse fantasie.

Fragment: Beeldspraak - Zeur Niet - maatschappelijke verwachtingen, 30-08-1983, NOS. Bron: collectie Beeld & Geluid

Eind goed al goed

Waar Schmidt eerst nog onzeker is over de kritiek die ze krijgt, weet ze ook te blijven geloven in haar keuzes.

Dat veel van haar werk niet altijd afloopt zoals het publiek wil, brengt haar niet van de wijs.

Zij gelooft: hoe zwaar het maatschappelijke onderwerp ook is, hoe moeilijk iemands leven is, er gebeurt ook altijd iets goeds.

Als je daar dan stopt, levert dat een goed einde op. Ook achter deze keuze zit een weloverwogen gedachte.

Fragment: Beeldspraak - Zeur Niet - treurige afloop, 30-08-1983, NOS. Bron: collectie Beeld & Geluid

Met humor kritiek leveren op de samenleving doet Annie M.G. Schmidt al in haar vroege werk. Haar teksten, beïnvloed door de kritiek uit eind jaren ‘60, behandelen controversiële onderwerpen zoals homoseksualiteit, man-vrouwverhoudingen en zelfdoding. Ze weet deze thema’s op een eigenzinnige wijze te brengen. Hoewel ze luistert naar kritiek, zoals van het Warm Lesbies Front, past ze haar werk alleen aan als ze erachter staat. Schmidt blijft daarmee trouw aan haar visie, ook bij de kritiek op haar werk, zoals de kus in Foxtrot en het einde van Er valt een traan op de tompoes.

Bekijk bronnenlijst

Geef feedback

😕

👍

Gerelateerde verhalen

Bekijk alle verhalen

Bekijk ook

evenement zondag 6 juli

Next Level Heroes

Tijdens Next Level Heroes gamen YouTubers Harm de Vries en Alex Klein live op het podium. Wat je kind normaal alleen achter een scherm beleeft, gebeurt nu recht voor jullie ogen. Niet vanaf de bank op YouTube, maar live op het podium. Dit is de kans om samen een kijkje achter de schermen te nemen bij deze grote spelers. Voor kinderen is het een droom die uitkomt. Voor ouders een unieke manier om de wereld van gaming van dichtbij te ervaren.