Je bevindt je hier:

Hoe Nederlands bekendste nieuwslezer bijdroeg aan de geboorte van spraakcomputers

Siri, Cortana, Alexa: we worden steeds vertrouwder met steeds meer ontwikkelde computerstemmen. Philip Bloemendal, dé stem van na-oorlogs Nederland, legde met zijn gevoel voor taal de basis voor computerstemmen die in Nederland werden ontwikkeld. Bas Agterberg, mediahistoricus bij Beeld & Geluid, legt uit hoe.

Siri, Cortana, Alexa: we worden steeds vertrouwder met steeds meer ontwikkelde computerstemmen. Philip Bloemendal, dé stem van na-oorlogs Nederland, legde met zijn gevoel voor taal de basis voor computerstemmen die in Nederland werden ontwikkeld. Bas Agterberg, mediahistoricus bij Beeld & Geluid, legt uit hoe.

Philip Bloemendal aan het werk. Datum en fotograaf onbekend. Bron: collectie Beeld & Geluid.

Bloemendal was als omroeper te horen in de Amsterdamse metro. GVB. Via: Real Public Transport (YouTube), 2017.

De stem van Nederland

"De stem van Nederland" werd Philip Bloemendal genoemd. Hele generaties zijn met hem opgegroeid, tussen 1946 en 1986 was hij de stem van het Polygoonjournaal. Bloemendal haalde er het Guinness Book of Records mee. Zijn unieke stem was niet alleen in de bioscoop te horen. Twintig jaar lang was hij te horen bij iedere metrohalte in Amsterdam.

Vandaag de dag zijn we gewend aan computerstemmen in het openbaar vervoer, de navigatie op websites of andere hulpmiddelen. Dat de stem van Bloemendal een rol gespeeld heeft in de de ontwikkeling van spraakcomputers, dat is minder bekend. In het persoonlijk archief van Bloemendal, uit de collectie van Beeld & Geluid, zit dan ook een dossier over zijn samenwerking in een onderzoeksproject Spraaktechnologie van zes Nederlandse universiteiten.

Bloemendal demonstreert zijn stemgebruik. NOVA, 01-11-1994, NTR.

Spelen met tekst

Wieke Eefting onderzocht tempowisselingen in de taal. Welke lettergrepen versnelde Bloemendal wel en welke niet? Hij was door zijn ervaring de ideale voorlezer voor het wetenschappelijk onderzoek. Maar volgens Eefting was de kracht van Bloemendal dat hij de inhoud van de tekst wilde overbrengen. Hij wist precies wat de intentie van een tekst was. Zo speelde hij met de tekst door woorden weg te laten en vervolgens te vragen of de onderzoeker informatie in de tekst miste. Onderzoekers wilde de manier waarop Bloemendal een tekst interpreteerde en las, toepassen in de spraakcomputer.Tempowisseling, intonatie en klemtoon waren belangrijk om te voorkomen dat de spraakcomputer als een blikkerige robot zou klinken.

De eerste Nederlandse spraakcomputer wordt gedemonstreerd door V. van Heuven. NOS Journaal, 16-12-1988.

Voorleesmachines

Het onderzoek maakte indruk, in diverse kranten werd in december 1987 bericht over het spraakonderzoek. Zo kopte de Limburger ‘De computer wil zo mooi spreken als Philip Bloemendal’. In het journaal van 16 december 1987 was een spraakcomputer te horen. ‘Voorlopig nog niet te koop in de winkel’, lichtte onderzoeker Van Heuven toe. Hoewel de computerstem van dit moment nog wel wat blikkerig was, was het onderzoek internationaal in de voorhoede. Artikelen werden in gezaghebbende tijdschriften gepubliceerd. Er werd geëxperimenteerd met automatische voorleesmachines. Zo werd in 1990 het dagblad Trouw beschikbaar voor blinden, met de computerstem van Bloemendal.

Voor het Polygoonjournaal vertelt Bloemendal over zoete patatten. Uit: NOVA, 26-02-1999, NTR.

Goed voorlezen

In 1987 werd Bloemendal benaderd door de Stichting Spraaktechnologie. In de brief schreef onderzoeker Wieke Eefting: ‘Omdat wij uitgaan van voorgelezen teksten is het nodig om eerst meer inzicht te krijgen in wat ‘goed voorlezen’ nu eigenlijk is’. Aangezien Bloemendal bekend was als de ‘stem van Nederland’ en vanwege zijn dictie en taalgevoel, werd hij gevraagd. Bloemendal vond het een eer om mee te werken aan het onderzoek en andersom was onderzoeker Wieke Eefting trots op de bijdrage van Bloemendal. Ze herinnert zich de prettige samenwerking met Bloemendal nog goed, vertelt ze aan de telefoon.

Samen reden ze een aantal keer in de auto naar Eindhoven, waar Bloemendal teksten voorlas in het Instituut voor Perceptie Onderzoek. Eefting zag hoe Bloemendal zich goed voorbereidde op het spreken. Zo dronk hij vooraf geen koffie om de stem niet aan te tasten. Ook sprak hij bewust in de auto niet veel. Niet alleen in de voorbereiding school het vakmanschap. Bloemendal was in staat om de tekst te timen, zonder klok! Als gevraagd werd de tekst in een minuut te lezen, dan was het op de seconde af een minuut. Moest dezelfde tekst in 30 seconden, dan deed hij dat ook.

Ook Merel en Joel nemen hun stem op in de studio. NOS Jeugdjournaal, 18-03-2018.

Stemmen inspreken anno 2018

Wieke Eefting promoveerde in 1991 in aanwezigheid van een trotse Philip Bloemendal. Hoewel het gebruik van stemmen in navigatie of andere toepassingen vanzelfsprekend lijkt, is het onderzoeksgebied nog steeds volop in ontwikkeling. Dat bleek bijvoorbeeld in maart 2018 uit een item in het Jeugdjournaal. Een spraakcomputer voor gehandicapten bood voor het eerst kinderstemmen. Het bleek een groot succes bij de kinderen die de spraakcomputer gebruikten. In het item zien we Joel en Merel woorden inspreken in een studio, in dat opzicht lijkt er niet veel veranderd met de tijd waarin Philip Bloemendal in de studio sprak.

Van de ruim twee uur aan teksten die Bloemendal voorlas, zijn geen tapes bewaard. Ook de experimenten met de computerstem van Bloemendal zijn er niet meer.  Maar met dit spraakonderzoek legde de stem van Bloemendal mede de basis voor de computerstemmen die we vandaag de dag gewend zijn.