Andere Tijden is uniek, en de halvering ervan cultuurafbraak
De NPO bezuinigt en Andere Tijden is de dupe: het jaarlijkse aantal uitzendingen wordt gehalveerd. Mediawetenschapper Berber Hagedoorn deed onderzoek naar het tv-programma, en betoogt wat het zo uniek maakt.
De NPO bezuinigt en Andere Tijden is de dupe: het jaarlijkse aantal uitzendingen wordt gehalveerd. Mediawetenschapper Berber Hagedoorn deed onderzoek naar het tv-programma, en betoogt wat het zo uniek maakt.
Hans Goedkoop, presentator van Andere Tijden, in Beeld & Geluid. Foto: NTR.
Volgens sommige critici is televisie niet zo goed in het verbeelden van geschiedenis vanwege de beperkingen van het medium, bijvoorbeeld het relatief korte tijdbestek om programma's te maken. Historici hebben echter allang niet meer het alleenrecht over de kennisoverdracht van het verleden. Media zoals televisie, radio, film, en in steeds grotere mate online en digitale platformen, hebben al jaren een groeiende rol als geschiedenisleraar die op z'n eigen waarde geschat dient te worden.
Historici hebben allang niet meer het alleenrecht over de kennisoverdracht van het verleden
De rol en impact van audiovisuele verhalen die verteld worden via 'schermmedia' (screen media) heeft in het bijzonder mijn interesse, daar vandaag de dag een zeer dynamisch aanbod - zoals televisie-uitzendingen, crossmedia-platformen, digitale themakanalen en (online) televisiearchieven – toegang biedt tot een breed scala aan audiovisuele kennis en informatie. In dit kader beschreef ik al eerder hoe het geschiedenisprogramma Andere Tijden kijkers verbindt met het verleden en belangrijke contextuele kaders biedt door middel van crossmediale en transmediale producties.
Hans Goedkoop uit zijn zorgen over de bezuinigingen: wordt Andere Tijden zelf geschiedenis? bron: twitter.com/AndereTijden
Andere Tijden is een op archiefmateriaal gebaseerd geschiedenisprogramma van de NTR (voorheen NPS) en de VPRO voor de Nederlandse publieke omroep. Het uitgangspunt van het programma is, ook in vergelijking met internationale productiecontexten, bijzonder. Als geschiedenisprogramma is Andere Tijden het enige in zijn soort in Nederland door hedendaagse gebeurtenissen als uitgangspunt te nemen. Onderwerpen zijn opmerkelijk doordat ze zich op de actualiteit betrekken, een onbekend verhaal vertellen, nieuwe feiten brengen of nog nooit in Nederland vertoonde beelden bevatten. Zo vervult Andere Tijden een belangrijke rol als geschiedenisleraar voor een breed publiek.
De belangstelling voor geschiedenis in Nederland is uitgegroeid tot een heuse trend, maar cultuurafbraak dreigt, want Andere Tijden wordt met sloop bedreigd door de geplande bezuinigingen van de NPO. In het kader van vernieuwing zal het aantal afleveringen van het programma per jaar teruggebracht worden van 35 naar 17.
Eerste aflevering Andere Tijden over 'Abraham Kuyper' (dir. Paul Ruigrok) en 'De Vondelstraat' (dir. Gerda Jansen Hendriks). Andere Tijden, NPS/VPRO, 12 maart 2000. Bron: collectie Beeld & Geluid.
De Andere Tijden-school
Het programma is een begrip geworden op de Nederlandse televisie, vooral door het verwerven van een reputatie in het hergebruik van archiefbeelden (zo schreef De Volkskrant in 2012 al waarom beeldresearcher Gerard Nijssen moet uitkijken bij het oversteken!). Het productieproces met bijbehorend onderzoek duurt echter langer dan bij andere wekelijkse televisieseries.
Het productieproces duurt relatief lang door de kritische houding van de makers
Dit komt vooral door de kritische houding van de makers ten opzichte van het gebruik van bronnen. De geloofwaardigheid van het programma, en dus ook daarmee de kosten van het (beeld-)onderzoek, worden gewaarborgd door het raadplegen van deskundigen en de weigering van de makers om scènes 'na te spelen'. De serie is zo in staat historische maatstaven te combineren met de conventies van televisie maken, ondanks de beperkte productie- en onderzoekstijd. Door de jaren heen gewaarborgde kennis en knowhow op het gebied van (beeld-)onderzoek, regie en productie blijken hierbij van essentieel belang.
De leader van de serie Ondersteboven: Nederland in de jaren 60. Ondersteboven, NTR/VPRO, 2016. Bron: collectie Beeld & Geluid.
Tijdens mijn gesprekken met makers van Nederlandse geschiedenisprogramma's stipten zij zelf regelmatig het belang aan van hun eigen jarenlange ervaring en deskundigheid bij het bedenken, regisseren,en uitvoeren van onderzoek, zoals het traceren en evalueren van bronmateriaal en ooggetuigen. Televisiemakers uit de 'Andere tijden-school' wisselen bovendien regelmatig van programma en houden zich met uiteenlopende historische praktijken bezig, wat deze makers nieuwe inzichten biedt, nieuwe vaardigheden laat ontwikkelen en interne mobiliteit schept. Hierdoor blijft kennis 'binnenshuis', wat maker Ad van Liempt als de sleutel tot het produceren van geschiedenistelevisie heeft bestempeld.
Door dezelfde mensen 'aan boord' te houden – en niet alleen voor één seizoen of voor een paar afleveringen per jaar – werd door de verschillende Andere Tijden makers een specifieke 'huisstijl' of 'school' ontwikkeld met een gemeenschappelijke overtuiging over hoe geschiedenis op televisie te verbeelden. Deze huisstijl werd ook het uitgangspunt voor nieuwe programma's als o.a. De oorlog (NPS, 2009), De slavernij (NTR, 2011), De gouden eeuw (NTR/VPRO, 2012–2013), Na de bevrijding (NTR, 2014), Ondersteboven: Nederland in de jaren 60 (NTR/VPRO, 2016), 80 jaar oorlog (NTR, 2018), jaarlijkse Specials, en in samenwerking met andere Europese omroepen 14-18: dagboeken uit de Eerste Wereldoorlog (NTR/VPRO, 2014).
Bij deze huisstijl zaten ook de aansluitende crossmediale toepassingen inbegrepen. Crossmediale initiatieven zoals Geschiedenis24 (later NPO Geschiedenis), het historische portaal van de publieke omroep, kwamen bovendien ook voort uit de Andere Tijden-school. Het programma was dus pionier en experimentele ruimte voor cross-media storytelling sinds 2000.
'Er ligt nog een mooi plan in de la.' mede-bedenker Gerda Jansen Hendriks beschrijft het concept van Andere Tijden: naar aanleiding van de actualiteit terugkijken. Makers blikken terug op 15 jaar Andere Tijden, NTR, 10-03-2015. Bron: YouTube.
Onderzoek naar productiegeschiedenis
Als hedendaagse representatie van de geschiedenis draagt Andere Tijden bij aan de vorming van het culturele geheugen, door helpen herinneringen te zoeken, te selecteren, te behouden en te verbeelden – inclusief de geschiedenis van het medium televisie zelf. Dit gebeurt niet alleen middels de productie en overlevering van informatie over het verleden, maar ook door materiaal uit archieven op diverse platformen toegankelijk te maken voor een breed publiek. Nader onderzoek naar de wijze waarop (hoe en waarom) televisieprofessionals actief kennis en begrip van het verleden aanbrengen is daarom in het bijzonder op z'n plaats. Zo'n onderzoek kan bijdragen aan het begrijpen van de centrale rol die televisie speelt in de moderne samenleving als venster op de wereld en als bron van maatschappelijke en historische informatie.
Contextinformatie over de rol van de maker en hoe een verhaal naar beeld wordt vertaald, wordt steeds belangrijker gevonden door archiefinstellingen. Het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid biedt contextcollecties aan welke op basis van aanbieding gearchiveerd zijn, maar productiedocumenten van de Nederlandse publieke omroepen worden momenteel niet structureel gearchiveerd. De archivering van productiedocumentatie bij historische televisieprogramma's als Andere Tijden is bijzonder urgent in het huidige medialandschap.
Televisie is steeds meer gedigitaliseerd en geconvergeerd met andere media. Dit biedt nieuwe (participatie-)mogelijkheden voor gebruikers, maar brengt ook meer diverse, complexe en verspreide productieprocessen voor programmamakers met zich mee. Een actieve reflectie op deze productieprocessen aan de hand van bedrijfsgeschiedenis (zowel op omroep- als programmaniveau) kan bijdragen aan transparantie en meer effectieve organisatiestructuren.
Culturele kapitaalvernietiging
Andere Tijden laat zien dat het vertellen van verhalen en herinneringen onverminderd belangrijk is om gangbare interpretaties van geschiedenis uit te dagen, en levert een kernbijdrage aan duurzame vormen van educatie, samenwerkingsverbanden en reflecties die de samenleving ontwikkelen en vormen. Deze hoge kwaliteit van 'geschiedenis doen' op televisie á la Andere Tijden is mogelijk juist dankzij de synergie van de makers, het 'binnenshuis houden' van de kennis en expertise, gefaciliteerd door het zeer regelmatig én herhaaldelijk op televisie brengen van de diverse programma's.
Hopelijk blijft de NPO, bijvoorbeeld bij het lanceren van meer online journalistieke activiteiten, ruimte bieden aan de functie van de Andere Tijden-school als nationale geschiedenisleraar – in plaats van culturele kapitaalvernietiging door te voeren. Met de groei van digitale technologieën en online toegang zijn de mogelijkheden voor televisie om in het huidige medialandschap te fungeren als een geschiedenisleraar, namelijk alleen maar gegroeid.
