Radio over radio tijdens de Tweede Wereldoorlog

De historische radiodocumentaires van Het Spoor Terug zijn rijke bronnen en tot op de dag van vandaag een vast onderdeel van het programma OVT. Alle afleveringen (vanaf 1984) zijn online te beluisteren. Een mooi voorbeeld is een driedelige serie over de radiozenders die ageerden tegen de Duitse bezetting van Nederland: ‘Hoe radio de oorlog overleefde’ (1987). De kracht van deze serie ligt in de interviews met direct betrokkenen, dat maakt dat de serie een waardevolle oral history is die inzicht geeft in de drijfveren van radiomakers in de oorlogsjaren. Zij werden niet alleen  gedreven door een afkeer tegen de nazi’s maar wilden zich ook  inzetten voor een beter Nederland na de oorlog.

Voice over

Wat de luisteraar, ruim dertig jaar na dato, meteen opvalt is het sonore stemgeluid van Arie Kleijwegt (1921-2001), die voor de drie afleveringen in de serie de voice over heeft ingesproken. In aflevering twee kom je te weten dat hij in de laatste fase van de oorlog naar Eindhoven ging  om te werken voor de zender van het militair gezag in bevrijd gebied: Radio Herrijzend Nederland. Hij had duidelijk veel feeling bij het onderwerp. Na de oorlog was Kleijwegt kort verbonden aan de Wereldomroep en kwam daarna via de VARA bij de VPRO terecht waar hij uiteindelijk zou doorgroeien naar directeur televisie. Gedurende zijn hele carrière was Kleijwegt een uitgesproken tegenstander van het omroepbestel, dat zijn wortels had in de verzuiling. Hij pleitte voor een algemene publieke omroep langs de lijnen van het BBC-model. Deze voorkeur was onlosmakelijk verbonden met zijn oorlogservaringen, zo blijkt uit ‘Hoe radio de oorlog overleefde’.

Radio tijdens de Tweede Wereldoorlog

In de eerste twee afleveringen van de serie komen mensen aan het woord die tussen 1940 en 1945 werkten voor de belangrijkste zenders die zich tegen de Duitse bezetting van Nederland keerden: Radio Oranje (juli 1940 – oktober 1945) en Herrijzend Nederland (september 1944 – januari 1946). Beide radiozenders waren spreekbuizen van de regering-in-ballingschap in Londen om de bevolking in bezet Nederland te bereiken. Tijdens de eerste jaren stond Radio Oranje onder streng toezicht van de ministerraad, daardoor was de content nogal saai. Na november 1942 werden de uitzendingen meer uitgesproken en daardoor aantrekkelijker vooral dankzij de opzwepende teksten van de schrijver Bob Spoelstra die beter bekend werd onder zijn pseudoniem A. den Doolaard. Ook Radio Herrijzend Nederland, dat vanaf september 1944 vanuit de Philips-fabrieken in het bevrijde Eindhoven naar het nog steeds bezette noorden uitzond sloeg een strijdbare toon aan en werd vooral bekend door spectaculaire live-verslagen vanaf de frontlinies.

Plannen voor een Nationale Omroep

Los van hun afkeer van de Duitse bezetters werden de medewerkers van deze radiozenders ook verbonden door hun afkeer van de hokjesgeest van het vooroorlogse verzuilde omroepbestel in Nederland. Geïnspireerd door de BBC, waarmee de mensen in Londen nauw samenwerkten, maakten zij plannen voor een naoorlogse Nationale Omroep. Deze plannen worden belicht in aflevering drie. De meest uitgesproken, en meest invloedrijke, voorstander van deze hervorming was Henk van den Broek, die tussen het najaar 1942 en het najaar 1944 leider van Radio Oranje was en daarna chef van Herrijzend Nederland. In april 1945 toog hij zo snel als de situatie het toeliet naar Hilversum om daar op hoge toon de studio’s te vorderen – en het zo onmogelijk maakte voor de omroepen om direct terug te keren. Maar uiteindelijk verloor Van den Broek de politieke strijd tegen de verzuilde omroepen, die een effectieve lobby voerden bij de verantwoordelijke bewindslieden en de controle over Hilversum weer terugkregen in de loop van 1946. Maar het had anders kunnen lopen, zo vertelt A. den Doolaard in een smeuïge anekdote. In het voorjaar van 1945 bezocht hij Van den Broek in Hilversum en kwam er achter kwam dat de Duitsers de studio’s hadden ondermijnd met een grote lading springstof. Den Doolaards suggestie om die explosieven, die nog steeds op scherp stonden, te gebruiken om het hele omroep-complex op te blazen ging Van den Broek echter te ver. Als dat wel gebeurd was, had Hilversum Media Park er vandaag de dag misschien heel anders bijgelegen.