Last train to Hilversum
100 jaar Nederlandse radio in één week? Conservator Bas Agterberg doet een poging. Lees zeven dagen mee in een reeks waarin hij ons meeneemt in de zoektocht door de archieven van Beeld & Geluid. Dit is dag twee.
100 jaar Nederlandse radio in één week? Conservator Bas Agterberg doet een poging. Lees zeven dagen mee in een reeks waarin hij ons meeneemt in de zoektocht door de archieven van Beeld & Geluid. Dit is dag twee.
Happy Radio met Edward Startz
Het zou een spannende detective kunnen zijn, maar Last Train to Hilversum is een ode aan de radio. De succesvolle Britse auteur Charlie Connelly reisde naar bijzondere plekken in Groot Brittannië, Frankrijk én Nederland om te ontdekken wat die plekken betekenden voor de radio. Ook Hilversum wilde hij met eigen ogen zien. Connelly was genoeg onder de indruk om er de titel van zijn boek aan op te dragen. Waarom is juist Hilversum zo belangrijk in de radiogeschiedenis dat het ook over de grens bekend is?
Boekcover 'Last train to Hilversum'
Hilversum calling
Het was een zonnige zomerdag in 2017 dat Charlie Connelly een bezoek bracht aan Beeld & Geluid. Als kind draaide hij gefascineerd aan de knoppen en luisterde naar een Hilversumse zender, al begreep hij niet wat er gezegd werd. Een tour door de depots van Beeld & Geluid moest de geschiedenis van radio uit Hilversum tastbaar maken. Om te beginnen probeerde ik als conservator het Nederlands omroepbestel uit te leggen. Ik vertelde dat Hilversum de plek was waar de Nederlandse Seintoestellen Fabriek gevestigd was en dat er vervolgens de omroepen kwamen.
Seintoestellenfabriek, Hilversum
De huishoudster
Na de start door Hanso Idzerda volgde vanaf 1923 de Nederlandse Seintoestellen Fabriek met proefuitzendingen. Het bedrijf concentreerde zich daarna op de bouw en verkoop van toestellen en liet de Hilversumse Draadomroep verder gaan. De NCRV, KRO, VARA en AVRO werden kort daarna opgericht en maken sindsdien programma’s. De zendmast van de NSF maakte de uitzending mogelijk. De meeste omroepen hadden destijds hun kantoor in Amsterdam en hadden dus ook daar een studio kunnen bouwen. Dat de omroep voor Hilversum komt volgens een mythe door de vrouw van AVRO man Willem Vogt. Zijn vrouw wilde niet uit het Gooi verhuizen. Ze was teveel gehecht aan de huishoudster. Aannemelijker is dat de grond in Hilversum goedkoper was en de nieuwe verenigingen er dus makkelijker een studio konden bouwen.
Stemschaal
Stemschalen
Radio is vanaf het begin een internationaal medium. Lopend door het depot met radiotoestellen is dat te zien aan plaatsnamen op de stemschalen. Al vroeg in de jaren 20 werden internationale afspraken over de verdeling van golflengtes. In de programmagidsen en vakbladen staan ook de gegevens van buitenlandse zenders. Het netwerk deelt het programmaschema vooraf. Het was in Nederland niet ongewoon om naar Beromünster, Brussel of Berlijn te luisteren. In Londen, Parijs of Zurich was het niet vreemd om naar Hilversum te luisteren.
Koningin Wilhelmina (zittend) en dochter Juliana
De wereld een dorp
Al snel bereikten de radiogolven de andere kant van de wereld. Vanaf 1927 wist Philips vanuit Eindhoven ook Nederlands-Indië te bereiken en deed via de Philips Omroep Holland Indië. Het was een potentiële markt om radiotoestellen te verkopen. Het bracht ook symbolisch de overzeese gebieden deel van Nederland dichterbij. Op 1 juni 1927 begaven Koningin Wilhelmina en Prinses Juliana zich naar de studio in Eindhoven om de landgenoten aan de andere kant van de wereld toe te spreken. Het moet een sensatie zijn geweest voor het publiek om voor het eerst de stem van de koningin van zo ver te horen spreken. Dat gold ook voor de inwoners van Nederland.
Philipsfilm met Edward Startz (1928)
Flyer Happy Station: Keep in touch with the Dutch
Brief van Edison Lamp Works aan Philips, met complimenten voor Edward Startz
Icoon
Philips maakte een reclamefilm die de kracht van het medium in beeld bracht. Een jonge Edward Startz presenteert in de microfoon. Hij werd met zijn programma The Happy Station een icoon buiten Nederland. Vanaf 1928 tot zijn pensioen in 1969 was hij sprekend in vele talen te horen op de Wereldomroep. Radio was voor Startz een manier om dialoog op gang te brengen. Van de zendernaam PCJ, zoals de zender van de Wereldomroep heette, maakte hij ‘Peace Cheer and Joy’. Hij bracht de slogan ‘Keep in Touch with the Dutch’, maar was zelf in Nederland veel minder bekend dan in het buitenland. Toen hij stierf in 1976 scheelde het niet of zijn nalatenschap was in een container verdwenen. Zijn persoonlijk archief in Beeld & Geluid bevat foto’s, oorkondes en prachtige brieven uit alle windstreken. De manier waarop Startz in 1930 al geroemd wordt door luisteraars is indrukwekkend.
Radiogroeten
De internationale radio vroeg altijd om reacties van de luisteraars en kreeg dat ook. Een mooie vorm zijn de groetenprogramma’s zoals Vincent Kuitenbrouwer beschrijft in het boek de Radio een cultuurgeschiedenis. In Schip van de week begeleidde presentator Guus Weitzel vrouwen en kinderen om een korte maar krachtige boodschap over te brengen aan hun geliefde die op een van de wereldzeeën voer. Groeten over brengen aan zeelieden of soldaten lijkt een programma van lang vervlogen tijden, maar Annemiek Scholaards presenteerde in 2009 vol enthousiasme Uruzgan FM voor de Nederlandse soldaten die daar op missie waren.
Uruzgan FM in Afghanistan
Radio Nederland
Band met Nederland
De programma’s van de Wereldomroep zijn na het noodgedwongen einde van de uitzendingen in 2012 pas in het archief van Beeld & Geluid terecht gekomen. Daar wachten ze nog in de depots om aan de catalogus te worden toegevoegd. Dat geldt ook voor het enorme papieren archief van de Wereldomroep. De manier waarop Nederland zich via radio naar de buitenwereld presenteerde laat nog even op zich wachten. Het belang van de programma’s wordt onderstreept doordat The Happy Station en Schip een plek hebben in de NPO Onvergetelijke Luisterlijst.
Radio.garden
De stemschaal is in het digitale tijdperk vervangen door een interactieve globe waarop je met je vingers op zoek gaat naar zenders over de gehele wereld. Radio.garden is in 2016 gelanceerd als resultaat van het Europese onderzoeksproject Trans National Radio Encounters. Zeven universiteiten en diverse audiovisuele archieven waren betrokken. Beeld & Geluid was de opdrachtgever voor dit ontwerp van Jonathan Puckey. Radio.garden ging viral en bereikte in no time een miljoenenpubliek. Het was met name populair in landen als India en Brazilië. Het liet ook zien hoe men luisterde. Tijdens de Tropische storm Irma die in 2017 over het Caribisch gebied trok, was er een luisterpiek te zien voor zenders op Sint Maarten en Cuba. Waarschijnlijk door de geëmigreerde landgenoten die wilde horen of de schade door de heftige stormen beperkt zouden blijven.
Radio.garden promo
Radio klinkt als thuis
Radio.garden is een laagdrempelige manier van luisteren naar radio buiten de eigen grenzen. Op enkele schermen in het museum zie je regelmatig kinderen die met plezier op ontdekkingsreis gaan. Net als Charlie Connely die als kind over de radiogolven surfde. De Wereldomroep was lange tijd het Nederlandse geluid over de globe. Nu brengt het Internet de radiogeluiden over de hele wereld. Dat geluid van radiostations is herkenbaar door de jingles, de presentatoren, de taal en ook de muziek. Je zou kunnen zeggen dat radio klinkt als thuis. Maar hoe klinkt thuis eigenlijk? Dat is het onderwerp voor het volgende blog, Dag 3 van '100 jaar radio in één week: Onderzoek waar muziek in zit
