Op 17 maart 2014 onthult Lejo Schenk in het NOS gebouw op het Media Park het monument voor vijf in El Salvador omgekomen IKON-journalisten. In 1995 was het kunstwerk van Marius van Beek al geplaatst in het IKON gebouw, maar door verhuizing van de IKON was een nieuw onderkomen noodzakelijk. Het monument is overgedragen aan Beeld & Geluid, dat het in bruikleen heeft gegeven aan de NOS.
Vermoord in El Salvador
Een grote schok gaat door Nederland als op 17 maart 1982 vier Nederlandse televisiejournalisten in El Salvador zijn vermoord door het regeringsleger. Journalist Koos Koster, redacteur Jan Kuiper, cameraman Joop Willemse en geluidstechnicus Hans ter Laag werken in El Salvador voor verschillende Nederlandse actualiteitenrubrieken. Ze maken voor de IKON een film over het leven in de stad en op het door de guerrilla’s gecontroleerde platteland.
De publieke verontwaardiging, woede en vragen over de gebeurtenissen van 17 maart zijn in het Journaal en actualiteitenrubrieken onderwerp van gesprek. Mede omdat de Verenigde Staten het regime in El Salvador steunen. Nooit eerder hebben Nederlandse (televisie)journalisten hun werk om de wereld van informatie te voorzien met de dood moeten bekopen. In 1989 is er opnieuw een dode te betreuren voor de IKON, ditmaal cameraman Cornel Lagrouw.
De IKON ploeg
In El Salvador zijn verkiezingen in 1982. In het licht van een guerrilla oorlog tegen de heersende rechtse Junta, trekt de internationale pers naar het Midden-Amerikaanse land om deze verkiezingen te verslaan. Het televisienieuws wordt gemaakt op film. De ploeg van de IKON bestaatuit een camera- en geluidsman, een redacteur en een journalist. Videocamera’s en straalverbindingen om beelden direct naar de andere kant van de wereld te sturen zijn nog niet in gebruik.
Koos Koster heeft ruime ervaring als journalist in Midden- en Zuid-Amerika. In 1973 is hij in Chili getuige van de staatsgreep van Pinochet. Hij heeft ondertussen openlijk partij gekozen voor de onderdrukte bevolking. Koster heeft al diverse items over El Salvador gemaakt voor actualiteitenrubrieken Hier en Nu (NCRV), Brandpunt (KRO) en Kenmerk (IKON), wanneer hij in 1982 met een cameraploeg de verkiezingen verslaat. Het is al geruime tijd onrustig in het land. In 1980 loopt documentairemaker Frank Diamand schotwonden op tijdens zijn werk in El Salvador.
Op 12 maart 1980 neemt de politie de IKON ploeg uit hun hotel mee voor verhoor. Kosters naam en de naam van zijn hotel zijn gevonden op het lichaam van een guerrillastrijder. Op de Nederlandse radio doet Koster op 12 maart in Met het oog op morgen en op 16 maart voor de IKON radio verslag van het incident.
Berichten over de moorden in het archief
Ondanks de intimidatie besluit Koster met zijn ploeg naar guerrilla gebied te gaan op 17 maart, met fatale gevolgen. In de archieven van Beeld & Geluid is het eerste bericht over de moord op de journalisten een extra uitzending van Hier en Nu op de radio. Op 18 maart besteedt Brandpunt op televisie aandacht aan de gebeurtenissen. Eindredacteur Lejo Schenk, brengt rustig, maar aangedaan, het nieuws van de moord op zijn collega's in een extra uitzending van Kenmerk op 19 maart. Als eerbetoon wordt een aantal eerdere uitzendingen, gemaakt door Koos Koster, uitgezonden.
In de week die volgt zijn er dagelijks uitzendingen door het Journaal en de actualiteitenrubrieken. Journalisten bezoeken de plek van de hinderlaagen er zijn items van het BBC-nieuws, de herdenkingsdienst in de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam, over onderzoek door de Nederlandse ambassadeur in El Salvador en de herdenkingsplechtigheid op 27 maart in het Media Park in Hilversum. Na 27 maart 1982 is het aantal bewaarde uitzendingen spaarzaam. In 1985 en opnieuw in 1987 meldt Kenmerk dat het onderzoek naar de moord moeizaam verloopt.
Opnieuw een journalist vermoord
In maart 1989 zijn er weer verkiezingen en opnieuw is er een IKON ploeg in El Salvador. Op 20 maart zendt Kenmerk de laatste reportage van cameraman Cornel Lagrouw uit, waarin zijn camera nog loopt als hij geraakt wordt door een kogel. Zijn collega, verslaggever Kees Elenbaas, staat er naast en probeert hem nog naar het ziekenhuis te krijgen, maar tevergeefs. Ook dit nieuws is in de week die volgt veelvuldig op radio en televisie.
Na 1989 komen El Salvador en de omgekomen journalisten af en toe nog in het nieuws. Bijvoorbeeld in 1992 als de vrede getekend wordt en in 1993 na een VN onderzoek over de gebeurtenissen. In 2007 blikt actualiteitenrubriek Netwerk terug. In de uitzending plaatsen collegajournalisten Arnold Karskens en Jan van der Putten ook kritische kanttekeningen over de genomen risico’s en de te eenzijdige berichtgeving in de jaren 80.
Een monument ter nagedachtenis
Dat het politieke geweld na de vrede is vervangen door crimineel geweld wordt duidelijk in het programma Paul Rosenmöller en... uit 2013. Hij reist langs verschillende Latijns-Amerikaanse landen, waaronder El Salvador. Hij bezoekt een overvolle gevangenis én de plek waar de Nederlandse journalisten zijn omgebracht. De oorlogsfotograaf Ivan Montecinos begeleidt hem, hij kent de vier journalisten uit 1982. Montecinos pleit ervoor dat Nederland op de plaats van de moord een monument opricht.
In het gebouw van de NOS, waar journalisten dagelijks wereldnieuws vergaren en verspreiden, hangt nu dat monument. Dat herinnert ons eraan dat vrije nieuwsgaring niet altijd vanzelfsprekend is. Jaarlijks komen journalisten er om tijdens hun werk. Daaraan herinneren ook de filmblikken van de ploeg uit 1982 en de camera van Cornel Lagrouw, die zijn tentoongesteld in de Experience van Beeld & Geluid.